Thời cổ đại

Nhiều học giả cho rằng Sử thi Gilgamesh có ảnh hưởng đáng kể đến cả hai thiên sử thi được cho là của Homer. Theo Barry B. Powell, một học giả cổ điển người Mỹ, những người Hy Lạp buổi đầu có lẽ đã tiếp xúc với các thần thoại truyền miệng của người Lưỡng Hà thông qua các mối liên hệ rộng rãi của họ với các nền văn minh của Cận Đông cổ đại[21] và điều này tiếp xúc dẫn đến sự tương đồng giữa Sử thi Gilgamesh và sử thi Homer.[21] Những ảnh hưởng này được Martin Litchfield West mô tả chi tiết trong Khuôn mặt phương Đông của Helicon: Yếu tố Tây Á trong Thơ và Huyền thoại Hy Lạp.[22] Theo Tzvi Abusch của Đại học Brandeis, sử thi "kết hợp sức mạnh và bi kịch của Iliad với những cuộc lang thang và kì công của Odyssey. Đó là một tác phẩm phiêu lưu, nhưng không kém màu sắc chiêm nghiệm về một số vấn đề cơ bản của sự tồn tại của con người."[23]

Trong cuộn kinh Qumran được gọi là Sách Người khổng lồ (k. 100 trước Công nguyên), tên của Gilgamesh và Humbaba xuất hiện như là hai trong số những người khổng lồ,[24][25] được kết xuất (ở dạng phụ âm) là glgmš và wbbyš. Văn bản tương tự này sau đó đã được các giáo phái Manichaean sử dụng ở Trung Đông và dạng tiếng Ả Rập Gilgamish / Jiljamish tồn tại như là tên của một con quỷ theo giáo sĩ Ai Cập Al-Suyuti (k. 1500).[24]

Mối quan hệ với Kinh thánh

Nhiều chủ đề, yếu tố cốt truyện và nhân vật trong Sử thi Gilgamesh có các phần tương đương trong Kinh thánh tiếng Hê-bơ-rơ, các câu chuyện về Vườn Địa Đàng, lời khuyên từ nhà truyền đạo và câu chuyện Đại Hồng thủy sáng thế.

Vườn Địa Đàng

Sự tương đồng giữa các câu chuyện về Enkidu/Shamhat và Adam/Eva đã được các học giả công nhận từ lâu.[26][27] Cả hai đều có chi tiết một người đàn ông được tạo ra từ đất bởi một vị thần và sống trong một khung cảnh thiên nhiên giữa các loài động vật. Một người phụ nữ được đưa tới để cám dỗ anh ta. Trong cả hai câu chuyện, người đàn ông chấp nhận thức ăn từ người phụ nữ, che đậy cơ thể trần trụi và phải xa rời khỏi tự nhiên, không thể quay lại. Sự xuất hiện của một con rắn đánh cắp cây bất tử từ người anh hùng cũng là một điểm tương đồng khác.

Lời khuyên từ Nhà truyền đạo

Một số học giả cho rằng những lời khuyên của Siduri đã được tác giả Sách giảng viên vay mượn trực tiếp.[28]

Một câu tục ngữ không phổ biến về sức mạnh của một sợi dây ba sợi, "một sợi dây ba sợi không dễ đứt", đều xuất hiện ở cả hai câu chuyện.  

Đại hồng thủy và con thuyền của Noah

Andrew George cho rằng lời kể về Đại hồng thủy trong Sáng thế kí phù hợp với sử thi Gilgamesh đến nỗi "ít có nghi ngờ" về việc nó xuất phát từ cùng nguồn thần thoại Lưỡng Hà.[29] Điều đặc biệt đáng chú ý là cách câu chuyện lũ lụt trong Sáng thế kí ăn khớp với câu chuyện lũ lụt Gilgamesh đến "từng ý và theo cùng một trật tự", ngay cả khi hướng đi của câu chuyện có thể thay thế khác đi được.[30] Ziusudra, Utnapishtim và Nô-ê đều là những nhân vật tương ứng trong truyền thuyết lũ lụt Sumer, Akkadian và Kinh Thánh của vùng Cận Đông cổ đại.

Một số tương quan khác

Matthias Henze cho rằng sự điên loạn của Nebuchadnezzar trong Sách của Daniel được lấy ra từ Sử thi Gilgamesh. Ông tuyên bố rằng tác giả đã sử dụng các yếu tố miêu tả Enkidu để vẽ một bức chân dung châm biếm và chế giễu nhà vua Babylon.[31]

Nhiều nhân vật trong Sử thi có những nét tương tự trong kinh thánh, nổi bật nhất là Nintil, nữ thần sự sống của người Sumer, được tạo ra từ xương sườn của Enki để chữa lành cho ông sau khi ông ăn hoa cấm. Có ý kiến cho rằng câu chuyện này là cơ sở cho câu chuyện về Eva được tạo ra từ xương sườn của Adam trong Sách Sáng thế.[32] Esther J. Hamori, trong Âm hưởng Gilgamesh trong Truyện Jacob, cũng cho rằng huyền thoại về Jacob và Esau tương ứng với trận đấu vật giữa Gilgamesh và Enkidu.[33]

Sự tái phát hiện thời hiện đại

Văn bản tiếng Akkad của Sử thi Gilgamesh được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1849 sau Công nguyên bởi nhà khảo cổ học người Anh Austen Henry Layard trong Thư viện Ashurbanipal tại Nineveh.[34][35][36]:95 Layard đang tìm kiếm bằng chứng để xác nhận tính lịch sử của các sự kiện được mô tả trong kinh Cựu Ước Kitô giáo,[34] vào thời điểm đó được cho tập hợp các văn bản lâu đời nhất trên thế giới.[34] Tuy nhiên, các cuộc khai quật của ông và những người khác sau đó đã hé lộ sự tồn tại của các văn bản Lưỡng Hà cổ hơn nhiều[34] và cho thấy nhiều câu chuyện trong Cựu Ước thực sự có thể bắt nguồn từ những huyền thoại trước đó lưu hành ở Cận Đông cổ đại.[34] Bản dịch đầu tiên của Sử thi Gilgamesh được thực hiện vào đầu những năm 1870 bởi George Smith, một học giả tại Bảo tàng Anh,[37][38][39], người đã xuất bản câu chuyện Đại hồng thủy từ Phiến đất sét XI năm 1880 dưới tựa đề Phiên bản Chaldea của Sáng thế kí.[37] Tên của Gilgamesh ban đầu được đọc sai thành Izdubar.[37][40][41]

Ban đầu sự quan tâm đến Sử thi Gilgamesh hầu như chỉ tập trung vào câu chuyện về trận lụt từ Tablet XI.[42] Câu chuyện lũ lụt thu hút sự chú ý lớn của công chúng và nhiều tranh cãi về mặt học thuật, trong khi phần còn lại của sử thi phần lớn bị bỏ qua.[42] Sự quan tâm đến Sử thi Gilgamesh vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX phần lớn đến từ các quốc gia nói tiếng Đức,[43] khi tranh cãi nổ ra về mối quan hệ giữa Babel und Bibel ("Babylon và Kinh thánh").[44] Vào tháng 1 năm 1902, nhà nghiên cứu Assyria của Đức Friedrich Delitzsch đã thuyết trình tại Sing-Akademie zu Berlin trước Kaiser và vợ, trong đó ông cho rằng câu chuyện Lũ lụt trong Sách Sáng thế được sao chép trực tiếp từ Gilgamesh.[42] Bài giảng của Delitzsch gây tranh cãi đến mức, đến tháng 9 năm 1903, ông đã thu thập được 1.350 bài báo ngắn từ các tờ báo và tạp chí, hơn 300 bài dài hơn và hai mươi tám cuốn sách nhỏ, được viết để phản hồi lại bài giảng này, cũng như một bài khác bài giảng về mối quan hệ giữa Bộ luật Hammurabi và Luật Mô-sê ở Torah.[45] Những bài báo này chỉ trích Delitzsch thậm tệ.[45] Kaiser xa lánh Delitzsch và quan điểm cấp tiến của ông[45] và vào mùa thu năm 1904, Delitzsch buộc phải thuyết trình bài giảng thứ ba tại Cologne và Frankfurt am Main thay vì ở Berlin.[45] Mối quan hệ giả định giữa Sử thi Gilgamesh và Kinh thánh Hebrew sau này trở thành một phần quan trọng trong lập luận của Delitzsch trong cuốn sách năm 1920-1921 của ông, Die Grosse Täuschung (Sự dối trá to lớn) rằng Kinh thánh Hebrew bị "ô nhiễm" bởi ảnh hưởng Babylon[42] và chỉ khi nào loại bỏ hoàn toàn Cựu Ước của con người, người Kitô giáo cuối cùng mới có thể tin vào thông điệp Aryan đích thực của Tân Ước.[42]

Cái nhìn hiện đại ban đầu

Minh họa Izdubar (Gilgamesh) trong một cảnh của bài thơ dài Ishtar và Izdubar (1884) của Leonidas Le Cenci Hamilton, tác phẩm chuyển thể văn học hiện đại đầu tiên của Sử thi Gilgamesh [46]

Tác phẩm chuyển thể văn học hiện đại đầu tiên của Sử thi Gilgamesh là Ishtar và Izdubar (1884) của Leonidas Le Cenci Hamilton, một luật sư và doanh nhân người Mỹ.[46] Hamilton có kiến thức sơ sài về tiếng Akkad, học được qua cuốn Ngữ pháp Assyria cho các mục đích đối chiếu năm 1872 của Archibald Sayce. [47] Cuốn sách của Hamilton dựa rất nhiều vào bản dịch Sử thi Gilgamesh của Smith,[47] nhưng cũng có những thay đổi lớn.[47] Chẳng hạn, Hamilton đã bỏ qua câu chuyện lũ lụt nổi tiếng[47] và thay vào đó tập trung vào mối quan hệ lãng mạn giữa Ishtar và Gilgamesh.[47] Ishtar và Izdubar đã viết thêm từ khoảng 3.000 dòng gốc của Gilgamesh lên khoảng 6.000 dòng khớp nối vần được nhóm lại thành bốn mươi tám khổ.[47] Hamilton đã thay đổi đáng kể hầu hết các nhân vật và thêm vào những chi tiết hoàn toàn mới không có trong sử thi gốc.[47] Chịu ảnh hưởng đáng kể bởi Thơ Rubaiyat của Omar Khayyam của Edward Fitzgerald và The Light of Asia của Edwin Arnold,[47] nhân vật của Hamilton ăn mặc giống như người Thổ Nhĩ Kỳ thế kỷ XIX hơn là người Babylon cổ đại.[48] Hamilton cũng thay đổi giọng điệu của sử thi từ "chủ nghĩa hiện thực nghiệt ngã" và "bi kịch đầy mỉa mai" của bản gốc thành một "sự lạc quan vui vẻ" chứa đầy "những tình yêu ngọt ngào và hòa hợp".[49]

Trong cuốn sách năm 1904 của mình, Das Alte Testament im Lichte des alten Orients, nhà nghiên cứu Assyria người Đức Alfred Jeremias đã đánh đồng Gilgamesh với nhà vua Nimrod từ Sách Sáng thế[50] và cho rằng sức mạnh của Gilgamesh hẳn là đến từ mái tóc của ông, giống như anh hùng Samson trong Sách của các Thẩm phán,[50] và rằng ông đã phải thực hiện Mười hai kì công giống như anh hùng Heracles trong thần thoại Hy Lạp.[50] Trong cuốn sách năm 1906 của mình, Das Gilgamesch-Epose in der Weltliteratur, nhà Đông phương học Peter Jensen đã tuyên bố rằng Sử thi Gilgamesh là nguồn gốc của gần như tất cả các câu chuyện trong Cựu Ước,[50] cho rằng Moses chính là "Gilgamesh của Sách Xuất hành, người cứu những đứa trẻ Israel khỏi chính xác tình trạng tương tự mà cư dân Erech phải đối mặt khi bắt đầu sử thi Babylon." [50] Sau đó, ông tiếp tục tranh luận rằng Abraham, Isaac, Samson, David và nhiều nhân vật trong Kinh thánh khác đều không là gì hơn bản sao chính xác của Gilgamesh.[50] Cuối cùng, ông tuyên bố rằng ngay cả Giêsu cũng "không gì khác ngoài Gilgamesh của người Do Thái. Không có gì ngoài một sự bổ trợ cho Abraham, Mose và vô số nhân vật khác trong truyện." [50] Hệ tư tưởng này được gọi là chủ nghĩa Panbabylonia[51] và gần như ngay lập tức bị các học giả chính thống bác bỏ.[51] Những người chỉ trích mạnh mẽ nhất về chủ nghĩa Panbabylonia là những người gắn với tôn giáo mới nổi Religionsgeschichtliche Schule.[52] Hermann Gunkel đã loại bỏ hầu hết điểm tương đồng mà Jensen chỉ ra giữa Gilgamesh và các nhân vật trong Kinh thánh, cho rằng đó là gây giật gân vô căn cứ.[52] Ông kết luận rằng Jensen và các nhà Assyria học khác như ông đã không hiểu được sự phức tạp của Cựu Ước[51] và đã khiến các học giả nhầm lẫn với "những sai lầm dễ thấy và lệch lạc đáng kể".[51]

Ở các nước nói tiếng Anh, góc nhìn học thuật thịnh hành trong đầu thế kỷ XX là một đề xuất ban đầu của Nam tước Henry Rawlinson[53] cho rằng Gilgamesh là một "anh hùng mặt trời",[53] và mười phiến đất sét sử thi đại diện cho mười hai cung hoàng đạo Babylon.[53] Nhà tâm lý học người Đức Sigmund Freud, dựa trên lý thuyết của James George Frazer và Paul Ehrenreich, đã nhìn nhận Gilgamesh và Eabani (cách đọc sai trước đó của Enkidu) là hình ảnh đại diện cho "con người" và "nhục cảm thô thiển".[54][55] Ông so sánh họ với các cặp anh em khác trong thần thoại trên thế giới,[55] nhận xét: "Người này luôn yếu hơn người kia và chết sớm hơn. Trong Gilgamesh, mô típ lâu đời này của cặp anh em bất bình đẳng phục vụ đại diện cho mối quan hệ giữa một người đàn ông và ham muốn tình dục của anh ta."[55] Ông cũng xem Enkidu là đại diện cho nhau thai, "người em sinh đôi yếu hơn" chết yểu sau khi sinh.[56] Bạn bè và học trò của Freud Carl Jung thường xuyên thảo luận về Gilgamesh trong tác phẩm đầu tay Symbole der Wandlung (1911-1912).[57] Chẳng hạn, ông đã trích dẫn sự hấp dẫn tình dục của Ishtar đối với Gilgamesh như một ví dụ về ham muốn loạn luân của người mẹ đối với con trai mình,[57] Humbaba là một ví dụ về một người cha áp bức mà Gilgamesh phải vượt qua,[57] và chính Gilgamesh là một ví dụ về một người đàn ông quên đi sự phụ thuộc vào vô thức và bị trừng phạt bởi các "vị thần", người đại diện cho nó.[57]

Trong văn hóa hiện đại

Sử thi Gilgamesh đã truyền cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật âm nhạc, và trò chơi điện tử, như Theodore Ziolkowski chỉ ra trong cuốn sách Gilgamesh ở giữa chúng ta: Cuộc gặp gỡ hiện đại với những Anh hùng ca cổ đại (2011).[58][59] Trong những năm sau Thế chiến II, Gilgamesh, trước đây là một nhân vật mơ hồ chỉ được một số học giả biết đến, dần dần trở nên phổ biến với khán giả hiện đại.[60][39] Đề tài hiện sinh của sử thi làm cho nó đặc biệt hấp dẫn đối với các tác giả Đức trong những năm sau chiến tranh.[39] Trong cuốn tiểu thuyết hiện sinh năm 1947 của mình, Die Stadt hinter dem Strom, tiểu thuyết gia người Đức Hermann Kasack đã sử dụng các yếu tố trong sử thi để làm phép ẩn dụ về hậu quả của sự hủy diệt của Thế chiến II ở Đức,[39] miêu tả thành phố bị ném bom Hamburg giống như Địa ngục đáng sợ mà Enkidu nhìn thấy trong giấc mơ của mình.[39] Trong tác phẩm lớn của Hans Henny Jahnn, Dòng sông không bờ, (1949-1950), phần giữa của bộ ba tiểu thuyết xoay quanh một nhà soạn nhạc có mối quan hệ đồng tính hai mươi năm với một người bạn, phản chiếu hình ảnh của Gilgamesh và Enkidu,[39] và kiệt tác của ông là một bản giao hưởng về Gilgamesh.[39]

The Quest of Gilgamesh (Tạm dịch: Hành trình của Gilgamesh), một chương trình phát thanh năm 1953 của Douglas Geoffrey Bridson, đã giúp sử thi trở nên phổ biến tại Anh.[39] Tại Hoa Kỳ, Charles Olson đã ca ngợi sử thi trong các bài thơ và bài tiểu luận của mình[39] và tin rằng nó chứa đựng những giá trị đạo đức cổ xưa có khả năng chữa khỏi những gì ông coi là suy đồi đạo đức thời hiện đại.[39] Cuốn tiểu thuyết chuyển thể Gilgamesch của Guido Bachmann năm 1966 đã trở thành một điển hình của "văn học đồng tính luyến ái" Đức[39] và tạo nên một xu hướng văn học quốc tế dài hàng thập kỷ của mô tả Gilgamesh và Enkidu như những người yêu đồng tính.[39] Xu hướng này phổ biến đến nỗi chính Sử thi Gilgamesh được đưa vào trong Tuyển tập văn học đồng tính Columbia (1998) như là tác phẩm đầu tiên của thể loại này.[39] Trong những năm 1970 và 1980, các nhà phê bình văn học nữ quyền đã phân tích Sử thi Gilgamesh như cho thấy bằng chứng cho sự chuyển đổi từ chế độ mẫu hệ nguyên thủy sang chế độ phụ hệ hiện đại.[39] Khi Phong trào Xanh lam rộng ở châu Âu, câu chuyện của Gilgamesh bắt đầu được nhìn nhận qua lăng kính bảo vệ môi trường,[39] với cái chết của Enkidu tượng trưng cho sự tách biệt của con người với thiên nhiên.[39]

Một bức tượng hiện đại của Gilgamesh tại Đại học Sydney.[61]

Theodore Ziolkowski, một nhà nghiên cứu văn học hiện đại, cho rằng "không giống như hầu hết các nhân vật khác từ thần thoại, văn học và lịch sử, Gilgamesh đã nổi lên như một thực thể tự thân hoặc đơn giản là một cái tên, độc lập với bối cảnh sử thi mà ban đầu ông được biết đến. (Các ví dụ có thể so sánh như là, Minotaur hoặc quái vật của Frankenstein.)" [62] Sử thi Gilgamesh đã được dịch sang nhiều ngôn ngữ chính trên thế giới [63] và đã trở thành một phần bắt buộc của các lớp học văn học thế giới tại Mỹ.[64] Năm 2000, một bức tượng Gilgamesh hiện đại của nhà điêu khắc người Assyria Lewis Batros đã được đặt tại Đại học Sydney ở Úc.[61]

Bắt đầu từ cuối thế kỷ XX, Sử thi Gilgamesh bắt đầu được đọc trở lại ở Iraq.[63] Saddam Hussein, cựu Tổng thống Iraq, có niềm đam mê mãnh liệt với Gilgamesh. [65] Cuốn tiểu thuyết đầu tiên của Hussein Zabibah và nhà Vua (2000) là một câu chuyện ngụ ngôn về Chiến tranh vùng Vịnh lấy bối cảnh Assyria cổ đại pha trộn các yếu tố của Sử thi Gilgamesh và Nghìn lẻ một đêm.[66] Giống như Gilgamesh, nhà vua ở phần đầu của cuốn tiểu thuyết là một bạo chúa tàn bạo đàn áp người dân của mình,[67] nhưng, thông qua sự trợ giúp của một người phụ nữ thường dân tên Zabibah, ông đã trở thành một người trị vì sáng suốt.[68] Khi Hoa Kỳ gây áp lực buộc Hussein phải từ chức vào tháng 2 năm 2003, Hussein đã có một bài phát biểu trước một nhóm các tướng lĩnh của mình, so sánh mình với người anh hùng sử thi.[63]